اصول تغذیه آبزیان

تغذیه آبزیان

اصول تغذیه آبزیان در صنعت شیلات در سه دهه اخیر رشد شدیدی داشته و امروزه آبزیان پرورشی حدود یک سوم کل تولیدات شیلاتی دنیا را تشکیل می‌دهند. علاوه بر افزایش تولید تعدد گونه های پرورشی در مقایسه با جانوران خاکزی کاملاً چشمگیر است. امروزه حدود ۴۰۰ گونه آبزی در حال پرورش بوده و روز به روز به تعداد آنها افزوده می‌شود.

در کنار رشد شدید تولید آبزیان ، آبزی پروری در دنیا همچنین با چالش‌هایی هم مواجه می‌باشد که از جمله آنها کمبود منابع آب شیرین و بالا بودن قیمت زمین می‌باشد. برای کاستن از اثرات منفی کمبود منابع متخصصین آبزی پروری راه حل را استفاده از سیستم‌های پرورش متراکم دانسته‌اند. افزایش تراکم ماهی در واحد سطح موجب کاهش مصرف آب به ازای هر کیلو تولید ماهی می‌شود. در این سیستم‌ها ماهی دسترسی محدودی به غذای طبیعی داشته و استفاده از غذای پلت آماده که بتواند کلیه نیاز ماهی را تأمین کند حیاتی می‌باشد. با توجه به شرایط فوق آبزی پروری به روش تجربی گذشته نمی‌تواند به روند رو به رشد خود ادامه دهد و پرورش ماهی باید کاملاً بر اساس روش‌های نوین علمی تعریف و بازسازی شود.

در آبزی پروری به مانند دیگر بخش‌های پرورش دام، غذا و غذا دادن نقش اساسی در پرورش ماهی دارد. تهیه غذای متناسب برای آبزیان به علت تعدد گونه‌ای و تفاوت‌های فیزیولوژیکی دستگاه گوارش در هر گونه نسبت به گونه دیگر، بسیار پیچیده‌تر از تهیه غذا برای حیوانات خشک‌زی می‌باشد. علاوه بر ترکیب شیمیایی غذا، پلت‌های غذایی باید مقاومت کافی در برابر خرد شدن و شسته شدن در محیط‌های آبی را داشته باشند در غیر این صورت قابلیت مصرف غذا تا حد زیادی کاهش می‌یابد. هزینه غذا امروزه بین ۳۰-۶۰ درصد هزینه تولید یک سیستم پرورشی را تشکیل می‌دهد. با توجه به افزایش جهانی قیمت مواد اولیه غذایی، بنظر می‌رسد این هزینه در سال‌های آتی افزایش خواهد یافت. بنابراین استفاده از مواد اولیه ارزان قیمت که قابلیت مصرف در تغذیه آبزیان را داند می‌تواند از هزینه غذا بکاهد.

اهمیت تغذیه آبزیان

تهیه غذای متناسب از نظر ترکیب و کیفیت و همچنین قیمت مناسب یکی از دغدغه‌های متخصصین بخش تغذیه آبزیان در سالیان اخیر می‌باشد. غذای مناسب به همراه تکنیک‌های تغذیه‌ای اختصاصی هر گونه می‌تواند مشکلات دیگر بخش‌های تکثیر پرورش از جمله بروز بیماری و تولید مواد آلاینده را محدود سازد. از خصوصیات بااهمیت تغذیه آبزیان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• بالاترین بخش هزینه‌های آبزی پروری مربوط به تغذیه است.
• تغذیه مهمترین عامل رشد است (سنتز پروتئین)، در صورتیکه اهمیت فاکتور وراثت پذیری در رشد حدود ۳۰٪ است.
• تغذیه با عث بهبود فاکتورهای ایمنی ماهی می‌شود و از بیماری‌های عفونی جلوگیری می‌کند.
• تغذیه متناسب مولدین موجب بهبود کیفیت تخمک و بازماندگی لارو می‌شود
• با کمک پارامترهای تغذیه‌ای می‌توان کیفیت آب سیستم‌های پرورشی را کنترل نمود و از این طریق آلاینده‌های کمتری وارد محیط زیست شوند.
• امنیت غذایی آبزیان باید به دقت مد نظر قرار گیرد (غذا نباید فلزات سنگین و یا پاتوژن داشته باشد چون باعث تجمع زیستی در بدن ماهی و در نهایت مصرف کننده میگردد)

تفاوت های اساسی بین تغذیه آبزیان و حیوانات خون گرم خشکزی

بدلیل زندگی آبزیان در در محیطی متفاوت در مقایسه با خشکزیان و ویژگی‌های خاص آنها، اندازه‌گیری پارامترهای تغذیه‌ای در این حیوانات با تفاوت‌های همراه بوده و بعضی مواقع اندازه‌گیری دقیق را مشکل می‌سازد. غذا در آب ریخته شده و ممکن است قسمتی از خورده نشده و به همراه جریان آب خارج شود و یا حتی در کف استخر رسوب نموده و به تدریج تجزیه شود. این مشکلات می‌تواند بصورت زیر خلاصه شود.

• مشکل در اندازه‌گیری میزان مصرف غذا
• مشکل در اندازه گیری قابلیت هضم
• حل شدن مواد غذایی در ستون آب
• جذب مواد غذایی به وسیله ارگان‌های متفاوت بدن آبزیان مثل پوست و غیره به خصوص در مورد مواد معدنی که راه‌های جذب متفاوت‌تری نسبت به سایر مواد دارند.
• گستردگی فیزیولوژی تغذیه و نیازهای غذایی به دلیل تنوع گونه‌ای (حدود ۴۰۰ گونه پرورشی)
• اثرات متقابل بسیار زیاد بین پارامترهای محیطی در آب مثل PH و شوری بر تغدیه و کارآیی غذایی
• کارآیی کمتر در استفاده از گلوکز بوسیله آبزیان در مقایسه با خشکزیان
• از دست دادن انرژی کمتر در کاتابولیسم پروتئین و دفع مواد زائد از طریق ادرار و آبشش در مقایسه با خشکزیان
• آبزیان عمدتاً به اسیدهای چرب گروه ω3 نیاز دارند که موجودات خون گرم به آن احتیاج زیادی ندارند.
• اغلب آبزیان ویتامین C را سنتز نمی‌کنند پس این ویتامین باید در جیره وجود داشته باشد.
• آبزیان به پروتئین بیشتری در غذا در مقایسه با موجودات خشکزی نیاز دارند.

مقایسه پروتئین جیره آبزیان با سایر حیوانات پرورشی 

o       جوجه گوشتی	۱۸
o       گاو گوشتی	۱۱
o       مارماهی	۵۰
o       گربه ماهی	۳۸ – ۳۱
o       قزل آلا	۴۵ – ۴۰

 

• در آبزیان با افزایش وزن نیاز به پروتئین به تدریج کاهش می‌یابد.
• به دلیل تلفات کمتر ضریب تبدیل غذایی در آبزیان خیلی پایین‌تر از سایر موجودات است. در مقابل زندگی در محیط آب به دلیل دارا بودن خصوصیات منحصر به فرد خود می‌تواند برای گونه آبزی مفید بوده و باعث افزایش کارآیی غذا و نیاز کمتر به انرژی در موجودات آبزی شود از جمله:

• آب منبع بزرگی از مواد مغذی به خصوص املاح می‌باشد
• موجود آبزی برای نگهداری خود در آب انرژی کمتری مصرف می‌کنند
• ظرفیت گرمایی ویژه بالای آب که باعث جلوگیری از نوسانات حرارتی شدید می‌شود.

رشد و متابولیسم

در پرورش ماهی رشد ماهی و رسیدن به اندازه بازاری از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد. تمام تلاش‌ها در بخش پرورش به منظور رسیدن به حداکثر رشد در کمترین زمان می‌باشد. رشد را می‌توان بطور کلی به صورت افزایش وزن در واحد زمان تعریف نمود.

غذا و تغذیه یکی از عوامل عمده تعین کننده رشد در ماهی می‌باشد. کمیت و کیفیت غذا می‌تواند شدت رشد را افزایش داده یا باعث کاهش رشد شود. پارمترهای غذایی مؤثر بر رشد شامل کیفیت غذا مثل ترکیبات مواد مغذی (درصد پروتئین، اسید آمینه‌های ضروری، چربی، اسیدهای چرب، کربوهیدرات و فيبر)، اجزای تشکیل دهنده غذا (پودر ماهی، پودر گوشت، پودر سویا، روغن ماهی) و خصوصیات فیزیکی غذا (اندازه پلت و وزن حجمی پلت، بافت، طعم و غیره) می‌باشند.

خلاصه‌ای از عوامل مؤثر که در رشد ماهی اثر گذارند 

o       اثر ماهی	·        گونه ·        نر و ماده ·        سلامتی ·        سن
o       اثر محیط	·        تراكم ·        دستکاری ·        روش تغذیه ·        درجه حرارت ·        اکسیژن
o       اثر غذا	·        ترکیبات مواد غذایی ·        میزان غذادهی ·        نوع پلت (خشک یا تر)

 

عوامل متعددی می‌توانند بر میزان رشد تأثیر گذاشته و این پارامتر را دستخوش تغییر کنند. به عنوان مثال: در فصل تولید مثل رشد ماهیان کندتر شده و این کاهش رشد در ماهیان ماده مشهودتر است. ماهیان بیمار تغذیه و رشد چندانی نخواهند داشت. با افزایش سن ماهیان شدت رشد کمتر خواهد شد. بطور کلی هر گونه تغییر در این سه پارامتر فوق مستقیماً بر روی پتانسیل رشد اثر می‌گذارد . ما می‌توانیم این پارامترها را به دو دسته پارامترهای درونی و بیرونی تقسیم کنیم. اثر محيط و غذا از جمله پارامترهای بیرونی می‌باشد و اثر ماهی از پارامترهای درونی می‌باشد.

با به‌سازی پارامترهای بیرونی مثل ایجاد محیط بهتر با کیفیت آب بالاتر، تراکم کمتر و همچنین پرورش ماهی در محدوده دمایی مورد نیاز هر گونه و نهایتاً با افزایش کیفیت غذا می توان رشد ماهی را تا حد زیادی افزایش داد. امروزه به دلیل افزایش تراکم ماهی در واحد سطح، نیاز به تهیه غذای پلت به منظور پاسخ به تمامی نیازهای غذایی ماهی و تأمین حداکثر رشد، هزینه غذا در پرورش ماهی افزایش داده است. این افزایش در ماهیان گوشتخوار که کاملاً وابسته به غذای پلت می‌باشند شدیدتر می‌باشد.

 

مدل رشد در ماهیان

همان طور که قبلاً اشاره شد رشد را می‌توان افزایش وزن در واحد زمان تعریف نمود. ولی این افزایش وزن (سرعت رشد) روند یکسانی در طول دوره زندگی ماهی ندارد. در مراحل ابتدایی ماهیان افزایش رشد چندانی ندارند به تدریج سرعت رشد افزایش یافته و به حداکثر می‌رسد. در ادامه با افزایش سن ماهی روند رشد کاهش یافته و با پیر شدن ماهی رشد به شدت کند می‌شود ولی رشد متوقف نمی‌شود. ولی روند سرعت نسبی رشد یا فزایش وزن به ازای هر گرم از وزن ماهی با مدل رشد در ماهی کمی متفات است. رشد نسبی در مراحل ابتدایی (لارو و بچه ماهی نورس) بسیار بالا بوده و با افزایش سن ماهی به تدریج این روند کاهش می یابد.

اندازه گیری پارامترهای رشد

برای درک صحیح‌تر واندازه‌گیری آسان پارامترهای رشد این پارمترها به همراه یک مسئله ارائه می‌گردد. یک گروه از ماهیان قزل آلا به وزن متوسط اولیه ۳.۳۳ گرم به مدت ۲۱ روز با غذای دستی تغذیه شدند. وزن متوسط ماهیان در پایان دوره ۹.۳۳ گرم و میزان غذای مصرف شده برای هر ماهی در طول دوره ۹.۵ گرم بوده است. فاکتورهای رشد در این ماهی را در طول دوره مورد نظر محاسبه کنید.

رشد ماهی = وزن نهایی – وزن اولیه

9.33 – 3.33 = 6 گرم

رشد متوسط روزانه = رشد ماهی ÷ تعداد روز

6÷21 = 0.28 g/day

میانگین رشد = 2÷(وزن اولیه + وزن نهایی)

(3.33 + 9.33)÷2 = 6.33 g

(وزن اولیه Ln + وزن نهایی Ln ) ÷۲ = میانگین رشد

(Ln 3.33 + Ln 9.33)÷2 = 5.57 g

نرخ رشد متوسط روزانه= رشد ماهی میانگین رشد عددی ÷ تعداد روز

رشد ماهی÷(میانگین رشد عددی × تعداد روز)

6÷6.33÷21=0.0451 g/g/day

پارامترهایی مانند نسبت نرخ رشد و رشد متوسط روزانه به زبان وابسته می‌باشد و پارامترهای دیگری از رشد مانند میانگین عددی رشد و میانگین هندسی رشد ارتباطی به زمان ندارند.

[وزن نهایی Ln – وزن اولیه Ln] × ۱۰۰ =نرخ رشد متوسط روزانه

(SGR)= [(Ln 9.33 – Ln 3.33)÷21]× 100 = 4.91% /day

میزان درصد وزن اضافه شده روزانه ماهی را نشان می‌دهد و یک تناسب نزدیکی با نرخ رشد متوسط دارد.

ضریب تبدیل غذایی  =رشد ماهی ÷ غذای مصرف شده

9.5÷6=1.55

به دلیل اینکه روند رشد ماهی یک روند خطی نبوده و بصورت منحنی می‌باشد مدل لگاریتم طبیعی می‌تواند اعداد واقعی‌تری را در رابطه میزان رشد در سنین مختلف ماهی ارائه کند. پارامترهای مانند نسبت نرخ رشد و رشد متوسط روزانه به زمان وابسته می‌باشد و پارامترهای دیگری از رشد مانند میانگین عددی رشد و میانگین هندسی رشد ارتباطی به زمان ندارند.

رشد در ارتباط با مصرف غذا

ارتباط بین رشد و میزان تغذیه از یک نمودار کلاسیک پیروی می‌کند. در میزان خیلی کم غذا رشد منفی است (کاهش وزن) و بتدریج با افزایش غذا رشد به شدت افزایش یافته و به اپتیم خود می‌رسد. بعد از این مرحله با افزایش غذا رشد به میزان کمی افزایش یافته و به حداکثر خود می‌رسد که به ماکزیمم رشد معروف است. افزایش بیشتر غذا بعد از مرحله ماکزیمم رشد باعث کاهش رشد به علت تهدید کیفیت آب و سلامتی ماهی خواهد شد.

به دلیل اینکه ما در سطح بهینه رشد بهترین ضریب تبدیل (بالاترین رشد نسبت به غذای داده شده) را شاهد می‌باشیم بهترین کارایی غذایی در مرحله اپتیمم رشد می‌باشد. در پرورش متراکم میزان غذادهی بر اساس رشد بهینه یا اپتیمم تعیین می‌شود و اپتیمم غذا برای رسیدن به حداکثر کارآیی رشد به ماهی داده می‌شود.

 

#ادامه مقاله

چرخه انرژی در بدن ماهی

عوامل موثر در مصرف غذا و رشد

نقش کربوهیدرات ها در تغذیه آبزیان

پروتئین و اسیدهای آمینه

چربی‌ها و اسیدهای چرب

تغذیه مولدین

نقش ویتامین و مواد معدنی در تغذیه آبزیان

تغذیه میگو

تغذیه لارو