رشد ماهی / در پرورش ماهی ، ماهی برای اینکه بتواند زنده بماند سیستم فیزیولوژیکی بدن باید قادر باشد خود را در مقابل تغییرات و چالش‌ها در محیط آب تطبیق دهد. چالش‌ها و تغییرات در محیط آبی شامل تغییرات شیمیایی مانند: بالا رفتن غلطت یون آمونیوم یا افزایش بار مواد آلی و تغییرات فیزیکی شامل افزایش یا کاهش بیش از حد درجه حرارت آب یا کمبود اکسیژن می‌باشد.
در محیط‌های آبی بزرگ مانند دریاها و اقیانوس‌ها خصوصیات فیزیکی شیمیایی آب نسبتاً ثابت می‌باشد. ولی ماهی‌هایی که در مصب‌ها، رودخانه، دریاچه آب شیرین و استخرها زندگی می‌کند باید دامنه تحمل بیشتری را در رابطه با تغییرات خصوصیات فیزیکی شیمیایی آب در این منطقه داشته باشند. در پرورش ماهی به شیوه متراکم در استخر، فشارهای محیط پرورش هم به این فشارها اضافه می‌شود. که به فشارهای انسان ساخت معروف است که شامل خصوصیات فیزیکی محیط زندگی (موج استخر، جریان آب، رژیم نوری و…)، خصوصیات بیولوژیکی (تراکم ماهی، اندازه ماهی و …) و اثر انسان بر روی حیوان شامل (دستکاری، غذادهی) می‌باشد.
عوامل استرس‌زا بسته به شدت آن باعث ایجاد دو سطح استرس در ماهیان می‌شوند که به استرس حاد و استرس مزمن معروف می‌باشند. عواملی مانند دستکاری، وزن‌کشی، واکسیناسیون و حمل نقل باعث ایجاد استرس حاد شده و در مقابل تراکم، روش غذادهی و شدت نور استرس مزمن را در ماهی ایجاد می‌کنند. درک صحیح از تغییرات محیطی و اثر آن روی فیزیولوژی و پاسخ ماهی برای ایجاد ثبات در محیط داخلی بدن خود در شناسایی فاکتورهای که در محیط پرورشی استرس‌زا می‌باشند میتواند با اهمیت باشد. طراحی روشی برای کاهش اثرات منفی فاکتورهای استرس‌زا بر روی سلامتی و وضعیت فیزیولوژیکی نقش مهمی در توسعه صنعت آبزی‌پروری خواهد داشت.
تغییرات در مصرف غذا و رشد ماهی
اولین واکنش ماهی به هر نوع عوامل استرس‌زا کاهش یا متوقف نمودن تغذیه می‌باشد و این زمان توقف ارتباط به گونه مورد پرورش و شدت عوامل استرسی دارد. کاهش تغذیه به همراه افزایش کاتابولیسم در ماهی دو عامل عمده کاهش رشد بر اثر استرس می‌باشند. در شرایط آزمایشگاهی و یا پرورشی با کنترل فاکتورهای محیطی و همچنین استرس می‌توان باعث افزایش مصرف غذا و کارآئی رشد در ماهی شد.
نقش استرس در رشد ماهی
سیستم فیزیولوژی بدن ماهی میتواند بوسیله تعداد زیادی از فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی و یا بیولوژیکی مورد تهدید قرار گیرد. شدت استرس به شدت عوامل استرس‌زا و زمان در معرض بودن در برابر عوامل استرسی دارد. کمبود اکسیژن آب زیر حد نیاز ماهی میتواند یک عامل استرس‌زا باشد. مصرف غذا و متابولیسم و رشد در شرایط کمبود اکسیژن کاهش می‌یابد.
اثر دقیق تک تک فاکتورهای استرس بر روی فیزیولوژی ماهی هنوز کاملاً شناخته نشده ولی این فاکتورها در شرایط استرسی شدید بر روی تمام عملکرد حيوان بطور مستقیم یا غیر مستقیم اثر می‌گذارند. یکی از دلایل کاهش رشد در شرایط استرس در کارکرد طبیعی و فیزیولوژی ارگان‌ها اختلال ایجاد خواهد شد. تلاش ماهی برای بازگشت خصوصیات فیزیولوژیکی به حالت اولیه اغلب میزان انرژی بالای را مصرف می‌کند.
فاکتور های محیطی موثر در استرس
فاکتورهای استرس‌زای فیزیکی مانند رقم‌بندی، جمع‌آوری، حمل و نقل بر روی سیستم تنفس سوخت و ساز اثر منفی می‌گذارند. این شرایط باعث افزایش فعالیت ماهی شده و تقاضای اکسیژنی را به شدت افزایش می‌دهد. در آزمایشی میزان مصرف اکسیژن در شرایط پرورش متراکم قزل آلا در زمان رقم‌بندی به بیش از ۵۰ درصد افزایش یافت. در شرایط درجه حرارت بالا وقتی نیاز اکسیژنی ماهی افزایش و قدرت نگهداری اکسیژن آب کاهش می‌یابد اثرات استرس‌زای این فاکتور حادتر می‌گردد. حتی زمانی که اکسیژن ماهی بوسیله اکسیژن خالص تأمین گردد افزایش سوختن مواد غذایی و تولید آمونیوم و دی اکسید کربن میتواند مشکل‌ساز باشد.
اکسیژن محلول و رشد ماهی
میزان متابولیسم در ماهی که به خوبی تغذیه شده بسیار بالاتر از ماهی نگه داشته در شرایط بی غذایی می‌باشد و به همین میزان مصرف اکسیژن هم با افزایش تغذیه افزایش می‌یابد. همانطوریکه قبلاً گفته شده کمبود اکسیژن آب کاهش مصرف غذا را بدنبال خواهد داشت و این میتواند به این دلیل باشد کمبود اکسیژن آب نمی‌تواند اکسیژن کافی را برای سوختن مواد آلی در بدن ماهی که به خوبی تغذیه شده را فراهم کند. بنابراین ماهی نمی‌تواند از مواد غذایی استفاده کند و تغذیه کاهش می‌یابد. میزان مصرف غذا، متابولیسم و رشد در اثر کاهش اکسیژن کاهش می‌یابد. ولی به هر حال اثر مستقیمی از کاهش اکسیژن بر روی هضم‌پذیری مشاهده نشده بنابراین اثر کمبود اکسیژن بر کاهش رشد عمدتاً در اثر کاهش تغذیه و استفاده کمتر از انرژی بدست آمده جهت رشد می‌باشد.
غلظت یون آمونیوم
دو نوع آمونیوم در محیط‌های آبی وجود دارد که حاصل سوختن پروتئین به منظور تأمین انرژی ماهی می‌باشد که شامل آمونیوم یونیزه شده +NH4 و آمونیوم غیر یونیزه NH3 می‌باشد. ارتباط بین این دو عمدتاً بستگی به PH محیط و همچنین درجه حرارات دارد. آمونیوم غیر یونیزه بسیار سمی‌تر برای ماهی می‌باشد. بنابراین در اندازه‌گیری اثر سمیت آمونیوم باید میزان آمونیوم غیر یونیزه را محاسبه کنیم. آمونیوم غیر یونیزه به این دلیل سمی‌تر است که این آمونیوم میتواند از غشاء برانشی وارد جریان خون شود و سمیت ایجاد کند ولی آمونیوم یونیزه نمی‌تواند وارد بدن ماهی شود. سميت بوسیله آمونیوم باعث اختلات عصبی می‌شود که با اعمالی مانند تنفس بیش از حد، شنای غیر عادی، و نهایتاً بیهوشی و مرگ توسط ماهی همراه است.
غلظت Co2
در محیط‌های پرورش معمولی و در تراکم متوسط غلظت CO2 زیر حد مجاز می‌باشد. غلظت زیاد CO2 زمانی که آب چشمه یا چاه در پرورش ماهی استفاده می‌شود هم میتواند استرس‌زا باشد. چنین آب‌هایی میتواند حاوی مقادیر بالایی از CO2 باشد. افزایش دی اکسید کربن موجب کاهش ظرفیت نگهداری و حمل اکسیژن را به دنبال دارد. تحقیقات نشان داده Mg/L 12 غلظت CO2 ممکن است برای رشد ماهی مضر باشد و Mg/L 20 غلظت CO2 حتی میتواند برای ماهی کشنده باشد. ولی تحقیقات دیگر نشان داد افزایش CO2 تا 55 Mg/L تنها باعث کاهش رشد ماهی و افزایش ضریب غذا در ماهی قزل آلا شده است.
درجه حرارت
سلامتی ماهی در سیستم‌های متراکم پرورش ماهی به درجه حرارت آب و تغییرات آن هم وابسته است. هر گونه پرورشی یک محدوده درجه حرارت دارد که در آن محدوده در بهترین حالت فیزیولوژیکی خود قرار دارد و میتواند بهترین کارآیی رشد و سلامتی را داشته باشد. خروج ماهی از آن محدوده حرارتی یا تغییرات سریع حرارت استرس‌زا می‌باشد. اثر منفی درجات حرارت بالا بیشتر از درجات پایین بر روی ماهی می‌باشد. گرم شدن آب اثر سمیت مواد محلول آلوده کننده را افزایش می‌دهد. به علاوه باعث رشد و نمو انگل‌های فرصت‌طلب بر روی بدن ماهی می‌شود. این شرایط موجب کاهش اکسیژن محلول در آب شده و مصرف اکسیژن را افزایش می دهد و نهایتاً باعث گرم شدن بدن و افزایش سوخت و ساز ماهی می‌شود. آزمایشات نشان داده گرم نمودن آب از c۹º به c۱۵º باعث کاهش ۱۳٪ اکسیژن محلول شده در حالیکه سوخت و ساز ماهی تا ۶۸% افزایش یافته و همچنین دفع آلونيوم تا ۹۹٪ افزایش یافته است.
سرد شدن غیر عادی آب هم میتواند مشکل‌ساز باشد. سرد شدن آب میتواند باعث کاهش درجه حرارت بدن، کند نمودن سیستم ایمنی در مقابل بیماری، کاهش تغذیه و رشد شود. رشد ماهی عموماً با افزایش درجه حرارت افزایش و درجه حرارت ایده آل برای گونه مزبور به حد بهینه می‌رسد و سپس با افزایش درجه حرارت میزان رشد کاهش می‌یابد. درجه حرارتی که حداکثر رشد رخ می‌دهد درجه حرارت بهینه برای رشد نامیده می‌شود در خانواده آزاد ماهیان درجه حرارت بهینه بین ºc۱۷-۱۲ می‌باشد در حالیکه در خانواده کپور ماهیان این درجه ºc۲۰ یا بالاتر می‌باشد.
ارتباط شوری آب با رشد ماهی
فشار اسمزی و غلظت یون‌های داخلی بدن ماهی با محیط اطراف آن متفاوت می‌باشد. بنابراین ماهی نیاز به مصرف انرژی دارد تا همواره این اختلاف یونی بین دو محیط را حفظ کنند. اگر بتوان اختلاف بین محیط داخلی و بیرونی به حداقل رساند ماهی استرس کمتری را تحمل نموده، تلفات انرژی کاهش یافته، تغذیه بیشتر شده و رشد بیشتری خواهد داشت. بعضی نتایج منتشره در ماهی آزاد مؤید این امر می‌باشند.
مدت زمان نور و شدت نور
مدت زمان نوری روزانه بر میزان تغذیه و رشد ماهی اثر می‌گذارد. ولی بدلیل اینکه در طبیعت همواره سیکل نوری روزانه با افزایش یا کاهش درجه حرارت همراه می‌باشد، بنابراین تشخیص اینکه تغییر در نرخ رشد بدلیل سیکل نوری با درجه حرارت است مشکل است. به هرحال نشانه‌هایی از تغییر نرخ تغذیه و رشد در اثر تغییرات طول دوره نوری روزانه وجود دارد. برای گونه‌هایی که غذا را با دیدن می‌خورند ممکن است طول روز خیلی مهم‌تر از گونه‌هایی باشد که از طریق بویایی غذا را میگیرند. ولی در گونه‌های مانند گربه ماهی که قوه بینایی قوی‌ای ندارند رابطه مستقیم بین افزایش طول دوره نوری و رشد دیده شده که محققین را به این فکر واداشته که افزایش دوره نوری ساخته شدن هورمون رشد را تسریع کرده و بدنبال آن افزایش و تغذیه و رشد ماهی را بدنبال دارد.
کاهش اثر استرس بر روی ماهی
در جریان پرورش ماهی همواره عوامل استرس‌زا وجود دارد که نمی‌توانیم آنها را کاملاً از محیط حذف کنیم. مواردی مانند تورکشی، رقم‌بندی حمل و نقل یک جزئی از پرورش ماهی می‌باشند که در بهترین حالت ما می‌توانیم اثر فاکتورهای استرس‌زا را کم کنیم. بعضی موارد استرس‌زا قابل کنترل می‌باشند مانند تراکم بیش از حد و فاکتورهای کیفی آب به هر حال بعضی از تاکتیک‌ها وجود دارد که بوسیله آن سطح استرس را می‌توان کاهش داد.
بطور کل شدت اثر استرس بر روی ماهی به مدت زمانی که در معرض موارد استرس‌زا قرار می‌گیرد بستگی دارد بنابراین با کاهش زمان در معرض قرار گرفتن می‌توان اثر مشکلات ناشی از استرش را کاهش داد مانند تورکشی سریع‌تر و جمع‌آوری سریع‌تر ماهی در هر دو گروه ماهیان گرم آبی و سرد آبی مرگ و میر ناشی از استرس در درجات حرارت بالا افزایش می‌یابد بنابراین موارد استرس‌زای اجباری باید در درجه حرارت پائین انجام گیرد. مانند رقم‌بندی و حمل و نقل در ابتدای صبح به جای ظهر یا بعد از ظهر اثر همزمان چندین مورد استرس‌زا با همدیگر باعث افزایش اثر استرس می‌شود. اگر جلوگیری از چندین مورد استرس‌زا ممکن نمی‌باشد باید به ماهی یک زمانی داد تا از مورد استرس‌زای اول بهبود حاصل کند و بعد در معرض استرس بعدی قرار داد.
مانند افزایش ناگهانی درجه حرارت در هنگام دستکاری ماهی در ماهیان آب شیرین استفاده از محلول‌های نمکی در جریان دستکاری ماهی نشان داده شده که میتواند دفع يونها را محدود کند و در نتیجه استرس ناشی از بالانس یون‌ها را در داخل بدن محدود کند. تغذیه ماهی ۲-۳ روز قبل از هر عمل استرس‌زا ابتدا باعث تمیز ماندن آب شده و در ثانی اکسیژن آب در سطح بالایی که در زمان استرس نیاز است می باشد. افزودن ماده بیهوش‌کننده در کاهش اثر استرس میتواند مفید باشد. بدلیل اینکه ماهی تحرک کمی دارد میزان دفع موادی مانند آمونیوم و دی اکسید کربن را کاهش داده و مصرف اکسیژن را همچنین کاهش می‌دهد.
#ادامه مقاله
اصول تغذیه آبزیان . مقدمه
چرخه انرژی در بدن ماهی
نقش کربوهیدرات ها در تغذیه آبزیان
پروتئین و اسیدهای آمینه
چربی‌ها و اسیدهای چرب
تغذیه مولدین
نقش ویتامین و مواد معدنی در تغذیه آبزیان
تغذیه میگو
تغذیه لارو